Wielkanoc jest najstarszym i najważniejszym świętem chrześcijaństwa, obchodzonym na pamiątkę zmartwychwstania Chrystusa. Wiąże się z nią wiele zapomnianych już obyczajów. Wielki Czwartek to dzień pieczenia bab i malowania pisanek.

 

Święta wielkanocne, zwane po kaszubsku jastrë

Przygotowania do Wielkiego Tygodnia i świąteczne obchody poprzedzał czas ścisłego postu. Podstawą codziennego pożywienia były suchy chleb, ziemniaki, żur, śledzie, proste dania bez dodatku tłuszczu. Z domów wynoszono patelnie i rondle, które wracały do kuchni dopiero w Wielką Sobotę. Wielki Tydzień rozpoczyna Palmowa Niedziela i święcenie gałązek wierzbowych. Taka prosta palma, przewiązana czerwoną wstążką, spełniała bardzo ważną rolę – przez sam dotyk dawała żywotność i ochronę domu, ludzi i zwierząt. Poświęcone gałązki zatykano za święte obrazy, wystawiano wraz z gromnicą podczas burzy w oknie, a kotki wierzbowe połykano, aby ustrzec się przed bólem gardła.

 

Wielki Tydzień

W Wielki Czwartek wspomina się ostatnią wieczerzę Chrystusa z apostołami, podczas której został ustanowiony Najświętszy Sakrament – dokonało się symboliczne przeistoczenie chleba i wina w ciało i krew Chrystusa. W tym dniu w Kościele katolickim odprawia się tylko jedną mszę św. z udziałem wszystkich kapłanów. Jest to msza Wieczerzy Pańskiej, która rozpoczyna trzydniową uroczystość – triduum paschalne. Najświętszy Sakrament zostaje przeniesiony do kaplicy adoracji, tzw. ciemnicy. Milkną dzwony, kościoły pogrążają się w ciszy. W Wielki Czwartek przesadzano kwiaty doniczkowe i sadzono drzewka. Rozpoczynano barwienie jaj. Na Kaszubach nie było tradycji zdobienia jajek wzorami, jak w innych regionach Polski. Zachował się natomiast zwyczaj barwienia skorupek jaj na kolor czerwony. Stosowano też barwy niebieską, zieloną i brązową, uzyskiwane z barwników naturalnych lub kolorowej bibuły. 

Wielki Piątek przeznaczony jest na cichą modlitwę, rozważanie i czuwanie. Po południu odbywa się nabożeństwo męki Pańskiej, podczas którego czytany jest opis męki i śmierci Chrystusa z Ewangelii św. Jana, jedynego apostoła, który pozostał przed krzyżem Jezusa aż do jego śmierci. Obowiązuje ścisły post. W zachodniej części Kaszub kultywowano archaiczny obyczaj biczowania się rózgą jałowcową. Odbywały się też magiczne kąpiele i obmywania się w wodzie z jeziora lub strumienia, zapewniające zdrowie i urodę na cały rok. W Wielką Sobotę, przed południem, zanosi się do poświęcenia pokarmy. Wieczorem przed kościołami dokonywany jest obrzęd poświęcenia ognia i wody, rozpoczyna się Wigilia Paschalna. Od poświęconego ognia zapala się Paschał, oznaczający osobę Chrystusa. Tego dnia kapłani święcą również wodę przeznaczoną do sakramentu chrztu. W kościele strojono i urządzano Grób Pański oraz poświęcano symboliczne jadło w postaci święconki. Zwyczaj na początku XX w. praktykowany był jedynie w dworach szlacheckich.

 

Wielkanoc

W Niedzielę Wielkanocną z samego rana odbywa się rezurekcja z uroczystą procesją z najświętszym sakramentem. Po niej w domach rozpoczyna się uroczyste śniadanie poprzedzone złożeniem sobie życzeń i dzieleniem się poświęconym jajkiem. Spożywanie poświęconych pokarmów to symbol wiecznego życia, jakie daje zmartwychwstały Jezus. Post obowiązywał jeszcze przed południem. Rano spożywano prażone ryby i śliwki z kluskami. Dopiero w południe, w zależności od zamożności rodziny, podawano jajecznicę na słoninie, kiełbasy, szynkę, gotowane jaja, baby drożdżowe. Stół zdobił baranek z masła.

Poniedziałkowy dyngus, na Kaszubach to tzw. zielony dyngus, czyli zwyczaj uderzania młodych dziewczyn przez chłopców gałązkami brzozowymi, czasem z dodatkiem jałowca. Wykupem dla degusów były jajka i ciasto. Po wsi chodzili też parobki przebrani za Cyganów z niedźwiedziem. Słomiane okrycie niedźwiedzia po obchodzie topiono w rzece lub jeziorze na znak pożegnania zimy i urządzano zabawę przy zebranych darach. Oblewanie się wodą to nowy na Pomorzu zwyczaj (przyjęty z innych regionów Polski), podobnie jak urządzanie w ogrodach zajęczych gniazd ze słodyczami dla dzieci (obyczaj przeniesiony z Niemiec). 

 

Jakie pokarmy święcimy?

Zwyczaj święcenia pokarmów przywędrował do Polski z zachodu Europy ok. XII w. Początkowo pokarmy święcono w domach. Należało poświęcić to wszystko, co miało zostać spożyte podczas śniadania wielkanocnego, dlatego przygotowywano ogromne kosze z jedzeniem. Później pokarmy święcono przed krzyżami lub na placach. W XVIII w. święcenie przeniosło się do świątyń i tak jest do dziś. Co znajdziemy w wielkanocnym koszyczku? Jajko – słowiański symbol życia, płodności, miłości i siły. Zwyczaj dzielenia się jajkiem jest typowo polskim zwyczajem i w zasadzie nie jest znany w innych krajach. Jajko symbolizuje nowe życie, które obiecuje Chrystus. Baranek – symbol Chrystusa. W tradycji żydowskiej baranek był zwierzęciem ofiarnym, związanym ze świętem Pesach, upamiętniającym w Izraelu ocalenie od śmierci synów pierworodnych przez znak uczyniony krwią na progach i drzwiach domostw. Kiełbasa – dawniej rzadko jadana, jest znakiem tego, co najlepsze. Chleb – najważniejszy pokarm człowieka, owoc ciężkiej pracy, symbol Ciała Chrystusa. Sól i chrzan – przyprawy poprawiające smak potraw; sól chroni od zepsucia, a ostry chrzan ma przypominać mękę Pańską. Pisanki wielkanocne – od najdawniejszych czasów nieodłączna część świątecznej tradycji. Od tysiącleci były uważane za symbol odradzającego się życia. Uważano, że mają niezwykłą moc – chronią przed złem, gwarantują urodzaj, są symbolem płodności. 

 

Stół wielkanocny

Wielkanocny stół to prawdziwa uczta i rozkosz dla podniebienia. Po 40-dniowym poście stoły uginają się od smakowitych mięs pieczonych, gotowanych, wędzonych, pasztetów przeróżnych, ciast wszelakich i innych smakołyków. Warto skorzystać ze sprawdzonych przepisów od pań z kół gospodyń wiejskich z naszego województwa – na pieczenie, rolady, baby, mazurki i oryginalne ciasta.

Tu znajdziesz sprawdzone przepisy na przepyszne dania kuchni regionalnej, m.in. na tradycyjny żur kaszubski, barszcz biały z kurkami, peklówkę gotowaną, szynkę w cieście, wielkanocne kulki w sosie żurkowym, pieczeń z jajkiem. Oczywiście, na wielkanocnym stole nie może zabraknąć słodkości: babki drożdżowej czy gotowanej, tradycyjnego mazurka, paschy wielkanocnej, sernika czy kaszubskiego kucha marchewnego.

 

Źródło: Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny im. Teodory i Izydora Gulgowskich we Wdzydzach Kiszewskich
Alina Ciesielska, Rejonowy Zespół Doradztwa Rolniczego w Malborku