O witaminie K i jej roli w organizmie człowieka rozmawiamy z wojewódzkim konsultantem ds. hematologii dr n. med. Wojciechem Homendą, ordynatorem Oddziału Chorób Wewnętrznych, Endokrynologii i Hematologii z Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego w Słupsku.

 

Czym jest witamina K?

– Wiedza o witaminie K nie jest tak powszechna, jak o innych witaminach, tzn. C czy D. Nie jest to pojedyncza substancja, lecz grupa związków będących pochodnymi naftochinonu. Witaminę K przypadkowo w 1930 r. odkrył duński naukowiec Henrik Dam. Badał kurczęta karmione sztuczną dietą. Przy zastosowaniu diety ubogotłuszczowej na skórze kurcząt pojawiały się wybroczyny świadczące o upośledzeniu wchłaniania witamin K. Oznaczało to, że wchłanianie naturalnych witamin K przebiega jedynie z pokarmami zawierającymi tłuszcze.

 

Jakie są jej rodzaje?

– Wyróżniamy występującą głównie w produktach roślinnych witaminę K1 (fitochinon). Witamina K2 (menachinon) syntetyzowana jest przez florę bakteryjną jelit, zaś witamina K3 (menadion) jest witaminą syntetyczną. Witaminy K magazynowane są w wątrobie. Naturalne witaminy K1 i K2 są rozpuszczalne jedynie w tłuszczach. Dodatkowo, w wodzie rozpuszcza się jedynie syntetyczna witamina K3.

 

Do czego służy? Jakie pełni funkcje?

– Najważniejszą rolą witaminy K jest jej udział w prawidłowym funkcjonowaniu układu krzepnięcia. Jest ona konieczna dla syntezy osoczowych czynników krzepnięcia zespołu protrombiny (II,VII, IX i X).  Zapobiega więc skazie krwotocznej pod różną postacią. Niedobór witaminy K upośledza również gojenie się ran. Bardzo ważna jest też rola witaminy K w homeostazie wapnia, a tym samym w tworzeniu tkanki kostnej. W ostatnich latach wykryto także, że witamina K odgrywa bardzo ważną rolę w funkcjonowaniu układu odpornościowego. Posiada działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. Dowiedziony jest też wpływ przeciwbólowy witaminy K. Nowym odkryciem jest właściwość przeciwnowotworowa tej witaminy. Nowotworami, które ograniczają swój wzrost pod jej wpływem są między innymi rak: jelita grubego, jajnika, wątroby oraz piersi.

 

Czy ludzie mają jej niedobór?

 – Niedobór witaminy K u dorosłych jest zjawiskiem dość rzadkim. Organizm ludzki czerpie ją z dwóch źródeł. Jednym z nich jest żywność, drugim zaś synteza przez bakterie w jelitach. Warzywa pokrywają prawie połowę dziennego zapotrzebowania na witaminę K. W związku z tym najczęstszą przyczyną niedoboru witaminy K u osób dorosłych jest stosowanie restrykcyjnej diety. Pozostała część to nasza produkcja w przewodzie pokarmowym. Dorosły człowiek potrzebuje na dobę około 4 mg witaminy K, zaś dzieci około 1 mg.

 

Czyli niedobór nie występuje?

– Niedobór witaminy K można zauważyć u noworodków. Po urodzeniu zapotrzebowanie na tę witaminę jest znacznie większe niż podaż. Wynika to z nie w pełni rozwiniętej flory bakteryjnej przewodu pokarmowego (szczególnie u wcześniaków) oraz tego, iż witamina K w niewielkim stopniu przenika przez łożysko matki.
U osób dorosłych, poza restrykcyjną dietą, jej niedobór może być efektem długotrwałej antybiotykoterapii (szczególnie przy udziale antybiotyków szerokospektralnych). Ponieważ witamina ta magazynowana jest w wątrobie, przewlekłe choroby tego narządu, przy zmniejszonej podaży, mogą spowodować jej niedobór. Specyficznym rodzajem niedoboru witaminy K jest stosowanie jej antymetabolitów (związki chemiczne zaburzające przebieg określonych reakcji biochemicznych wewnątrz komórki poprzez wyparcie naturalnie występującego metabolitu – przyp. red.) (acenokumarolu lub warfaryny).  Chodzi o wyłączenie wpływu witaminy na funkcjonowanie układu krzepnięcia. Taki przeciwkrzepliwy wpływ jest wykorzystywany jako standardowe leczenie choroby zakrzepowo-zatorowej.

 

Jakie są objawy niedoboru? Co go powoduje?

– Najczęstszym objawem niedoboru witaminy K są zaburzeniami krzepnięcia widoczne jako wydłużony czas protrombinowy  (obniżenie stężenia protrombiny powoduje dłuższy czas krzepnięcia krwi). Statystycznie najczęściej występuje funkcjonalny jej niedobór w trakcie leczenia antagonistami tej witaminy. Jest więc to objaw pożądany w danej sytuacji klinicznej np. konieczność przewlekłego leczenia przeciwkrzepliwego w żylnej chorobie zakrzepowo-zatorowej, profilaktyka przeciwzakrzepowa w migotaniu przedsionków. Wtedy nie należy dodatkowo przyjmować witaminy K,  ponieważ zmniejszy to skuteczność leczenia.
Objawami niedoboru witaminy K są zatem samoistne krwawienia. Mogą to być krwawienia z błon śluzowych (najczęściej jamy ustnej), wybroczyny na skórze, ale również ciężkie i zagrażające życiu krwawienia do różnych narządów. Najpoważniejszym z nich jest krwotok do centralnego układu nerwowego. Powikłanie takie stanowi duże zagrożenie zdrowotne dla chorego i wymaga szybkiego i intensywnego leczenia szpitalnego.
Częstym objawem niedoboru witaminy K jest też krwiomocz. U kobiet mogą być przedłużające się krwawienia miesięczne. Niekiedy obserwuje się również krwawienie z przewodu pokarmowego. Bardzo ważnym klinicznie objawem niedoboru witaminy K jest choroba krwotoczna noworodków. Objawami jej są krwawienia z przewodu pokarmowego i pępowiny, wymioty z krwią. Niedobór witaminy K powoduje również zaburzenia wzrastania i rozwoju u niemowląt.

 

Przyczyną jakich chorób jest jej niedobór?

– Niedobór witaminy K przede wszystkim jest przyczyną powikłań krwotocznych. Ciężkość ich można być bardzo różna – począwszy od niewielkich siniaków na skórze aż do ciężkich krwawień do mózgu i przewodu pokarmowego. Udowodniony jest również duży wpływ niedoboru witaminy K na rozwój osteoporozy. Dlatego właśnie w przypadku profilaktyki i leczenia osteoporozy zaleca się substytucję zarówno witaminy D, jak i K2. Osoby z przewlekłym niedoborem witaminy K mają obniżoną odporność, częściej chorują na infekcje wirusowe i bakteryjne. Są dowody na częstsze występowanie chorób nowotworowych u osób z niedoborem witaminy K.

 

W jakich produktach występuje witamina K? 

– Witamina K1 znajduje się przede wszystkim w zielonych warzywach. Duże ilości tej witaminy występują w sałacie, kapuście, brokułach, lucernie, zielonym groszku, ogórku,  jarmużu, brukselce i szpinaku. 

 

Kiedy należy przyjmować witaminę K?

– Profilaktyczne przyjmowanie dotyczy osób z przewlekłymi chorobami wątroby np. marskością, zapaleniem wątroby, chorobami jelit np. zespołem złego wchłaniania, chorobą Crohna oraz pacjentów po długotrwałej antybiotykoterapii. Ponadto, witaminę K należy podawać profilaktycznie każdemu noworodkowi po urodzeniu. Wynika to z nierozwiniętej jeszcze flory bakteryjnej, która mogłaby zapewnić noworodkowi odpowiedni jej poziom. W przypadku braku zgody rodziców na ten rodzaj terapii, należy po przekazaniu informacji o zagrożeniach chorobą krwotoczną, umieścić ją w dokumentacji. Zalecane jest podanie witaminy drogą domięśniową. Noworodek otrzymuje 1 mg witaminy K. Jednak ta metoda budzi wśród rodziców największe kontrowersje. Gdy nie wyrażają oni zgody na podanie domięśniowe, można witaminę K podać doustnie. Dawka leku wynosi wówczas 2 mg. Należy ją powtórzyć w 5. dniu i 5. tygodniu życia. Trzeba pamiętać, że w przypadku, gdy noworodek zwymiotuje lek, dawkę należy powtórzyć. W przypadku noworodków urodzonych przedwcześnie lub z chorobami wątroby lub zaburzeniami wchłaniania należy zdecydowanie dążyć do podania witaminy K drogą domięśniową. 

  

Czy można brać ją profilaktycznie bez badań? Czy lepiej zbadać jej poziom przed rozpoczęciem zażywania?

– Wskazania do profilaktycznego przyjmowania syntetycznej witaminy K powinien ustalić lekarz. Są nimi przede wszystkim przewlekłe choroby wątroby prowadzące do nieprawidłowego magazynowania tej witaminy oraz przewlekłe choroby jelit prowadzące do obniżonego wchłaniania. W przypadku rozpoznania takich schorzeń wskazane jest zastosowanie profilaktyki. Dawkę i okres podawania witaminy powinien ustalić lekarz. Przed rozpoczęciem przyjmowania nie ma potrzeby badania jej poziomu w surowicy. Wskaźnikiem, który w sposób pośredni świadczy o niedoborze, jest czas protrombiny. Wydłużenie tego czasu (określane też podwyższeniem współczynnika INR ) jest wskazaniem do substytucji witaminy K.

 

Jak zbadać poziom witaminy K w organizmie?

– Poziom witaminy K można badać w laboratorium, pobierając do analizy surowicę krwi. Analiza ilościowa poziomu witaminy K1 kosztuje około 150 zł. Nie jest to jednak powszechne i standardowo wykonywane badanie. W praktyce bardzo ważną informacją oceniającą właściwy jej poziom jest wywiad z pacjentem. Chodzi o to czy była przestrzegana odpowiednia dieta, stosowano antybiotykoterapię i występowały choroby wątroby lub jelit. W przypadku przewlekłego niedoboru czułym wskaźnikiem jest wydłużenie czasu protrombiny (analizowane jako współczynnik INR ). Wynika ono z pierwszoplanowego działania witaminy K na układ krzepnięcia.

 

Czy można przedawkować witaminę K?

 – Przedawkowanie witaminy K może dotyczyć tak naprawdę jedynie jej postaci syntetycznej (witaminy K3 ). Teoretycznie u osób spożywających pokarmy bogate w witaminę K np. zielone warzywa, jej stężenie możne utrzymywać się na wysokim poziomie, lecz objawy nietolerancji są mało prawdopodobne.

W przypadku przedawkowania witaminy K3 zarówno w postaci doustnej, jak i parenteralnej (pozajelitowy sposób podawania – przyp. red.) występuje pocenie się i uczucie stałego gorąca. W skrajnych przypadkach może dojść do rozpadu krwinek czerwonych i klinicznych objawów niedokrwistości hemolitycznej. Jest to szczególnie niebezpieczne u noworodków. W literaturze medyczne opisywano również przypadki uszkodzenia wątroby i tkanki mózgowej.

Dziękuję za rozmowę.

Rozmawiała Dorota Kulka

Dr n. med. Wojciech Homenda – ukończył Pomorską Akademię Medyczną w Szczecinie. Jest specjalistą chorób wewnętrznych, hematologii i transplantologii klinicznej. Od 2015 r. pełni rolę wojewódzkiego konsultanta ds. hematologii. Od 1992 r. pracuje w Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym w Słupsku (wcześniej Wojewódzki Szpital Zespolony w Słupsku), gdzie jest ordynatorem Oddziału Chorób Wewnętrznych, Endokrynologii i Hematologii. Jest też autorem wielu publikacji. Jego hobby to informatyka, turystyka i sport.