Likwidacja wad ustrojowych Rzeczypospolitej oraz reforma jej systemu politycznego to główne cele, jakie przyświecały twórcom konstytucji przyjętej 3 maja 1791 r. Projekt tego dokumentu został przygotowany przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz przedstawicieli stronnictwa patriotycznego, w tym Stanisława Małachowskiego, Ignacego Potockiego i Hugo Kołłątaja. Autorzy polskiej konstytucji czerpali inspirację z filozofii europejskiego oświecenia oraz konstytucji amerykańskiej, uchwalonej w 1787 r.

Aby wzmocnić państwo

Konstytucja 3 maja jako „Ustawa Rządowa” ustanawiała trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Zmieniła też ustrój państwa na monarchię dziedziczną oraz znacząco ograniczyła przywileje szlacheckie, przede wszystkim zrywając z liberum veto i wprowadzając zasadę głosowania większością. Ponadto wprowadziła częściowe zrównanie praw osobistych mieszczan i szlachty, a chłopom dała ochronę ze strony państwa. Aby wzmocnić jedność kraju zniosła unię polsko-litewską. Tym samym Rzeczpospolita Obojga Narodów przestała istnieć, a w jej miejsce została powołana Rzeczpospolita Polska.

Uchwalenie konstytucji miało zapoczątkować wprowadzanie kolejnych reform zmierzających do wzmocnienia państwa. Niestety, część magnatów przeciwnych zmianie ustroju w 1792 r. zawiązała spisek, zwany konfederacją targowicką. Wybuchła wojna w obronie konstytucji, w której wojsko polskie zostało pokonane przez armię rosyjską, wspierającą targowiczan. Ostatecznie król przyłączył się do konfederacji, a wielu reformatorów opuściło kraj i udało się na emigrację. Rok później nastąpił II rozbiór Polski.

Po latach współtwórcy polskiej „Ustawy Rządowej” ocenili, że była ona „ostatnią wolą i testamentem gasnącej Ojczyzny”.

Narodowe święto

Dzień 3 maja został uznany za święto już w 1791 r. Jednak w czasie zaborów jego obchodzenie było zakazane. Mimo to pamięć o konstytucji przez kolejne pokolenia pomagała podtrzymywać polskie dążenia do niepodległości. Po jej odzyskaniu, rocznica uchwalenia Konstytucji 3 maja została ustanowiona przez Sejm najważniejszym świętem państwowym.

Po II wojnie światowej władze komunistyczne propagandowo wykorzystywały i nagłaśniały Święto Pracy, natomiast święto upamiętniające Konstytucję 3 maja zostało oficjalnie zdelegalizowane. Tego dni nie odbywały się żadne państwowe uroczystości, za to często dochodziło do protestów i demonstracji opozycji demokratycznej. W wolnej Polsce powrócono do przedwojennej tradycji i ponownie ustanowiono dzień 3 maja świętem narodowym. Pierwsze uroczyste obchody odbyły się w 1990 r. na Placu Zamkowym w Warszawie.

Od 2007 r. jest to też święto narodowe na Litwie.