O Społecznych Prawach Człowieka z okazji Międzynarodowego Dnia Praw Człowieka (10.12)

U źródeł koncepcji praw człowieka stoi godność osoby ludzkiej. Podstawowe wartości praw człowieka to godność, wolność i równość. Prawami możemy określić pozytywne zobowiązania władzy, a wolnościami – zakaz ingerencji, czy też „bezczynność” władzy. Zgodnie z Konstytucją RP „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych” (art. 30). „Wolność człowieka podlega ochronie prawnej. Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych(…)” (art. 31).

Istnieje kilka kategorii klasyfikacji praw i wolności. Ich podstawowy podział możemy określić na: przyrodzone, niezbywalne, indywidualne, powszechne i podstawowe (minimum uprawnień). Rozróżnia się dwie zasadnicze grupy: prawa materialne (wolności i prawa przysługujące człowiekowi: wolność słowa, sumienia, wyznania, wyboru miejsca pobytu, prawo do nauki itp.); prawa proceduralne (dostępne człowiekowi sposoby działania pozwalające wyegzekwować od władzy przestrzeganie wolności i realizację praw: prawo do skutecznego środka odwoławczego, prawo do skargi konstytucyjnej itp.)

Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. jest podstawowym dokumentem gwarantującym w Polsce ochronę praw człowieka i określającym ograny i instytucje właściwe w tym zakresie. W rozdziale II Konstytucji określone zostały prawa i wolności, w tym: osobiste polityczne, ekonomiczne i społeczne. (m.in.: „Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia” – art. 38; „Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych” – art. 40; „Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Zakres i formy zabezpieczenia społecznego określa ustawa. Obywatel pozostający bez pracy nie z własnej woli i nie mający innych środków utrzymania ma prawo do zabezpieczenia społecznego, którego zakres i formy określa ustawa. – art. 67).

Ograniczenia praw i wolności mogą być tylko przewidziane przez prawo (ustawa); w celu ochrony określonych wartości: prawa innych osób, bezpieczeństwa państwa, bezpieczeństwa publicznego, ochrony moralności, ochrony zdrowia i konieczne w społeczeństwie demokratycznym.

Zgodnie  ze standardami określonymi w dokumentach międzynarodowych, nie mogą być ograniczone niezależnie od okoliczności: wolność od tortur i wolność od niewolnictwa.

Krajowymi mechanizmami ochrony są: Sądy (powszechne, administracyjne, konstytucyjny); Rzecznik Praw Obywatelskich; organizacje pozarządowe, media.

Natomiast międzynarodowe mechanizmy ochrony praw człowieka zawarte są w systemach:

• (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych)
• Rady Europy (Europejska Konwencja Praw Człowieka)
• (Karta Praw Podstawowych)

Rozwój wiedzy na temat praw człowieka rozwijał się przez wieki. Jednak nigdy wcześniej nie miał charakteru skodyfikowanego i obowiązującego na forum międzynarodowym. Do początków XX wieku zjawisko ochrony praw człowieka stanowiło odrębną kwestię danego kraju, a rozwój koncepcji praw człowieka rozwijał się zgodnie z nurtem i źródłem historycznym, położeniem geopolitycznym, sytuacją ekonomiczno-społeczną i polityczną danego kraju. Można powiedzieć, że rozwój, zmiany, wojny i  rewolucje społeczne zachodzące na świecie wpływały na kształtowanie się wiedzy o prawach człowieka i tworzyły podwaliny pod współczesne ramy obowiązujących praw w tym zakresie. Pierwsze próby sklasyfikowania praw człowieka i rozwój koncepcji społecznych pojawiły się po I wojnie światowej XX w. Dopiero jednak skutki II wojny światowej XX w., zbrodnia ludobójstwa, upadek reżimu faszystowskich Niemiec doprowadził do rozszerzenia koncepcji praw jednostki na wszystkie istoty ludzkie i przyczyniły się do powszechnej akceptacji idei praw człowieka.

Katalog praw człowieka został formalnie zebrany w 1948 r. i opublikowany  w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, w której określono prawa obywatelskie, polityczne, gospodarcze, społeczne i kulturalne. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka została uchwalona  przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 10 grudnia 1948 roku.

Rozwój praw człowieka po roku 1948 polegał na zwiększaniu zakresu tych praw oraz rozwoju instrumentów ich realizacji. Do początku lat 60-tych i 70-tych XX wieku prawa człowieka określane są prawami pierwszej generacji (prawa polityczne i osobiste); prawa drugiej generacji (prawa socjalne, ekonomiczne, kulturalne) są wynikiem „rewolucji” społecznej, ekonomicznej oraz zmian zachodzących na świecie w drugiej połowie XX wieku. Do praw człowieka drugiej lub tzw. trzeciej generacji możemy zaliczyć pojawiające się żądania o poszerzenie zakresu tych praw w celu większej ochrony życia prywatnego, ochrony różnych mniejszości społecznych, religijnych, etnicznych itp., prawa do czystego środowiska oraz prawa do rozwoju. 

Deklaracja Praw Człowieka stała się punktem wyjścia do przygotowania umów międzynarodowych precyzujących zobowiązania państw w zakresie gwarantowanych praw człowieka, w tym tzw. praw drugiej generacji:

• Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966)
• Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (1966)
• Drugi Protokół Fakultatywny do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych w sprawie Zniesienia Kary Śmierci (1989)
• Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966)
• Międzynarodowa Konwencja w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej (1966)

Komisja Praw Człowieka ONZ została powołana w 1946 r. jako organ pomocniczy Organizacji Narodów Zjednoczonych. Komisja Praw Człowieka była podstawowym forum ONZ zajmującym się ochroną i promowaniem praw człowieka. Komitet Praw Człowieka został powołany w 1966 r. W 2006 r. organ ten  został przekształcony w Radę Praw Człowieka ONZ.  Głównym celem Rady  jest promowanie poszanowania praw i wolności człowieka. Rada koncentruje się na pomocy państw członkowskich w wywiązaniu się z zobowiązań ochrony praw człowieka oraz przedkłada rekomendacje na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ dotyczące dalszego rozwoju prawa międzynarodowego w zakresie praw człowieka. Rada zajmuje się sytuacjami naruszeń praw człowieka i kieruje zalecenia do państw łamiących prawo. W tym celu przeprowadza okresowe przeglądy dotyczące przestrzegania praw człowieka w poszczególnych krajach.

• Konwencja w sprawie Zakazu Stosowania Tortur oraz Innego Okrutnego, Nieludzkiego lub Poniżającego Traktowania albo Karania (1984)
• Protokół Fakultatywny do Konwencji (2002)
• Konwencja o Prawach Dziecka (1989)
• Protokół Fakultatywny do Konwencji o Prawach Dziecka w sprawie Angażowania Dzieci w Konflikty Zbrojne (2000)
• Protokół Fakultatywny do Konwencji o Prawach Dziecka w sprawie Handlu Dziećmi, Dziecięcej Prostytucji i Dziecięcej Pornografii (2000)
• Konwencja w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet (1989)
• Protokół Dodatkowy do Konwencji w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet (1999)
• Międzynarodowa Konwencja o Ochronie Praw Wszystkich Pracowników – Migrantów i Członków ich Rodzin (1990)
• Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych (2006)
• Protokół Fakultatywny do Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych
• Międzynarodowa Konwencja w sprawie Ochrony Wszystkich Osób przez Zaginięciem (2006)

Dokumentem obowiązującym w europejskim systemie praw człowieka jest Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności ( Rzym 1950) zmieniona Protokołem 11 „(…)zważywszy na Powszechną Deklarację Praw Człowieka, uchwaloną 10 grudnia 1948 r. przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych;(…)celem Rady Europy jest osiągnięcie większej jedności jej członków i że jednym ze sposobów osiągnięcia tego celu jest ochrona oraz rozwój praw człowieka i podstawowych wolności(…)” oraz Europejska Karta Społeczna (1961).  Ochroną Praw zawartych w Konwencji zajmuje się Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu. Z ważniejszych uregulowań prawnych Rady Europy to poza ww. dokumentami są:

• Zrewidowana Europejska Karta Społeczna (1996)
• Europejski Kodeks Zabezpieczenia Społecznego (1964)
• Europejski Kodeks Zabezpieczenia Społecznego i jego rewizje (1990)
• Europejska Konwencja o Zabezpieczeniu Społecznym (1972)
• Europejska Konwencja o Statusie Prawnym Pracowników Migrujących (1977)
• Europejska Karta Samorządu Terytorialnego (1985)
• Polska ratyfikowała między innymi:
• Statut Rady Europy (1991)
• Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (1993)
• Europejską Konwencję o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu (1994)
• Europejską Kartę Samorządu Terytorialnego (1994)
• Europejską Konwencję o statusie prawnym dziecka pozamałżeńskiego (1999)
• Europejską Konwencję o przysposobieniu Dziecka (1999)
• Konwencję Ramową o ochronie mniejszości narodowych (2000)
• Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej (2012)

Europejska Karta Społeczna

Europejska Karta Społeczna to podstawowy dokument Rady Europy, dotyczący praw społeczno-ekonomicznych obywateli „(…)zważywszy, że w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. i w Protokole do niej, podpisanym w Paryżu dnia 20 marca 1952 r., Państwa członkowskie Rady Europy zgodziły się zapewnić swej ludności prawa obywatelskie i polityczne oraz wolności w nich określone; zważywszy, że korzystanie z praw społecznych powinno być zapewnione bez dyskryminacji ze względu na rasę, kolor, płeć, religię, poglądy polityczne, pochodzenie narodowe lub społeczne; zdecydowane podjąć wspólnie wszelkie wysiłki dla podnoszenia poziomu życia i popierania dobrobytu społecznego, zarówno ludności miejskiej, jak i wiejskiej, za pomocą odpowiednich instytucji i działań(…)”. Społeczne prawa człowieka to te z praw człowieka, które dotyczą pracy, ochrony zdrowia, życia rodzinnego i prywatnego, udziału życiu kulturalnym i edukacji. Europejska Karta Społeczna gwarantuje:

• zakaz pracy przymusowej
• prawo do równego wynagrodzenia za pracę dla mężczyzn i kobiet
• prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy
• prawo do szkoleń zawodowych
• prawo do zdrowia
• prawo do poradnictwa zawodowego i rokowań zbiorowych
• prawo pracownicze migrantów i ich rodzin do ochrony i pomocy
• prawo matek i dzieci do ochrony społecznej i ekonomicznej
• prawo osób niepełnosprawnych fizycznie i umysłowo do szkolenia zawodowego, rehabilitacji zawodowej i społecznej.

Europejska Karta Społeczna obowiązuje od 26 lutego 1965 roku. Polska jest jej stroną od 1997 roku. Rada Europy to organizacja państw europejskich powołana w 1949 roku. Warunkiem uzyskania członkostwa w Radzie jest zatem uznanie zasady praworządności, praw człowieka i podstawowych wolności. Polska została przyjęta do Rady 26 listopada 1991 roku. Państwo ratyfikujące Kartę nie jest zobligowane do realizacji wszystkich jej postanowień. Musi zaakceptować przynajmniej 10 artykułów Konwencji;  wystarczające jest zagwarantowanie pięciu z siedmiu praw: prawa do pracy, do tworzenia związków zawodowych, do układów zbiorowych, do pomocy medycznej i socjalnej, do zabezpieczenia społecznego, prawa rodziny do ochrony, prawa zabezpieczenia pracowników – imigrantów do ochrony. Polska, zgodnie z artykułem 20, jest związaną postanowieniami Karty w następującym zakresie:

• artykuł 1. Prawo do pracy (ustępy 1-4, wszystkie)
• artykuł 2. Prawo do odpowiednich warunków pracy (ustępy 1, 3-5)
• artykuł 3. Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (ustępy 1-3, wszystkie)
• artykuł 4. Prawo do sprawiedliwego wynagrodzenia (ustępy 2-5)
• artykuł 5. Prawo do organizowania się
• artykuł 6. Prawo do rokowań zbiorowych (ustępy 1-3)
• artykuł 7. Prawo dzieci i młodocianych do ochrony (ustępy 2, 4, 6-10)
• artykuł 8. Prawo pracownic do ochrony (ustępy 1-4, wszystkie)
• artykuł 9. Prawo do poradnictwa zawodowego
• artykuł 10. Prawo do szkolenia zawodowego (ustępy 1 i 2)
• artykuł 11. Prawo do ochrony zdrowia (ustępy 1-3, wszystkie)
• artykuł 12. Prawo do zabezpieczenia społecznego (ustępy 1-4, wszystkie)
• artykuł 13. Prawo do pomocy społecznej i medycznej (ustępy 2 i 3)
• artykuł 14. Prawo do korzystania ze służb opieki społecznej (ustęp 1)
• artykuł 15. Prawo osób niepełnosprawnych fizycznie lub umysłowo do szkolenia zawodowego, rehabilitacji oraz readaptacji zawodowej i społecznej (ustępy 1 i 2, wszystkie)
• artykuł 16. Prawo rodziny do ochrony społecznej, prawnej i ekonomicznej
• artykuł 17. Prawo matek i dzieci do ochrony społecznej i ekonomicznej
• artykuł 18. Prawo do prowadzenia działalności zarobkowej na terytoriach innych Umawiających się Stron (ustęp 4)
• artykuł 19. Prawo pracowników migrujących i ich rodzin do ochrony i pomocy (ustępy 1-10, wszystkie)

Europejska konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych (podpisana w 1995 r. weszła w życie w 1998 r.) Stanowi pierwszy na świecie akt prawny całkowicie regulujący ochronę mniejszości narodowych. Zawiera m.in.:

• wyznaczenie obowiązków dla państw w zakresie ochrony praw mniejszości
• w zakresie tolerancji i rozwoju różnych narodów
• zabezpieczenie wolności myśli sumienia, zgromadzeń przedstawicielom mniejszości narodowych
• możliwość zachowania własnego języka, kultury, dla mniejszości
• zachowanie nazw własnych w nazewnictwie miejscowości
• prawo posiadania własnych organizacji społeczno-kulturalnych
• możliwości kontaktu z zagranicą.

Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej w odniesieniu do zastosowań biologii i medycyny (1997) – zawiera zagadnienia biotyczne (np. klonowanie), wskazuje prymat istoty ludzkiej, standardy zawodowe osób odpowiedzialnych za badania i eksperymenty na pograniczu biologii, medycyny i biotechnologii.

Europejska konwencja o obywatelstwie (1997) – zawiera definicję obywatelstwa, regulacje prawne nabycia lub utraty obywatelstwa, problem podwójnego obywatelstwa i wiele innych związanych z tą tematyką. W Dz.U.z 1999 roku, nr 99, poz. 1158 znajduje się oświadczenie rządowe z dnia 20 września 1999 roku w sprawie ratyfikacji przez RP Europejskiej konwencji o obywatelstwie.

Karta praw podstawowych (UE) – ustanowiona w 2000 r. w Nicei (jest to tekst uzupełniający europejską konwencję praw człowieka powstałą z inicjatywy Rady Europy) oraz Karta Praw Socjalnych (uchwalona przez Radę UE – 1989 r. Strasburg). Wyłącznym celem Karty Praw Podstawowych jest ochrona praw osób w przypadku działań podejmowanych przez instytucje Unii Europejskiej i przez państwa członkowskie na mocy traktatów wspólnotowych. Karta praw podstawowych Unii Europejskiej po raz pierwszy w historii UE gromadzi w jednym tekście wszystkie prawa obywatelskie, polityczne, gospodarcze i socjalne obywateli europejskich oraz wszystkich osób mieszkających na terytorium Unii. Wielka Brytania i Polska korzystają z odstępstwa od jej stosowania (tzw. Protokół Polsko-Brytyjski, który jest częścią Karty). Prawa podzielone są m.in.: na rozdziały: Godność, Wolności, Równość, Solidarność, Prawa obywatelskie, Wymiar sprawiedliwości. UE musi przestrzegać praw człowieka zgodnie z Europejską Konwencją Praw Człowieka (Rada Europy). Ustalenia Karty Praw Socjalnych są  rodzajem politycznej deklaracji, a nie bezwzględnie obowiązującymi regulacjami. Mimo to stanowią pewnego rodzaju katalog fundamentalnych zasad i uprawnień pracowników. Karta Praw Socjalnych jest także źródłem licznych dyrektyw unijnych dotyczących m.in. takich kwestii, jak organizowania zdrowotnie bezpiecznego miejsca pracy, ochrony pracy w aspekcie ilości i organizacji czasu pracy czy socjalnej ochrony pracy.

Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych

Konwencja uzupełnia wcześniej przyjęte konwencje ONZ dotyczące praw człowieka. Jest pierwszym międzynarodowym aktem prawnym, który odnosi się kompleksowo do osób niepełnosprawnych oraz ma on przyczynić się do poprawy ich sytuacji poprzez umożliwienie im rzeczywistego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności na równi z innymi osobami: „Celem niniejszej konwencji jest popieranie, ochrona i zapewnienie pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności przez wszystkie osoby niepełnosprawne oraz popieranie poszanowania ich przyrodzonej godności. Do osób niepełnosprawnych zalicza się te osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział  w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami” (art. 1). Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych i protokół fakultatywny do niej zostały przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 13 grudnia 2006 r.

1 sierpnia 1997 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, przyjmując uchwałę Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, uznał, że osoby, którym sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia normalne funkcjonowanie, jeśli chodzi o życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą być dyskryminowane.

30 marca 2007 r. Konwencję o prawach osób niepełnosprawnych podpisało 81 państw, w tym Polska. 6 września 2012 roku Prezydent RP ratyfikował Konwencję ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. W dniu 7 grudnia 2012 r. Sejm RP podjął uchwałę w sprawie przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu osób niepełnosprawnych.  Między datą podpisania a ratyfikacją Konwencji przez stronę Polską, przyjęto kilka zmian ustaw o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (szczególnie w zakresie wspierania zatrudnienia, statusu psa asystującego), a także w Kodeksie Wyborczym (wraz z przepisami ułatwiającymi osobom niepełnosprawnym udział w głosowaniu) oraz ustawie o służbie cywilnej. W 2010 roku dokonano zmiany w Kodeksie Cywilnym (zwalniając osoby niewidome z obowiązku wyrażenia swojego oświadczenia woli w formie aktu notarialnego), zmiana przepisów dotyczących dostępności środków transportu, a w 2011 r. przyjęto ustawę o języku migowym i innych środkach komunikowania się. Działania te miały na celu zapewnienie pełniejszego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w życiu publicznym, gospodarczym i społecznym. Zgodnie z art. 69 Konstytucji RP „Osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają, zgodnie z ustawą, pomocy w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej”.

Konwencja przewiduje, że w obszarze szeroko rozumianych praw społecznych państwa mają obowiązek podejmować działania, ale działania te mogą podejmować stopniowo – odpowiednio do możliwości finansowych. „W odniesieniu do praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, każde z Państw Stron zobowiązuje się podjąć kroki, wykorzystując maksymalnie dostępne mu środki i, gdy to potrzebne, w ramach współpracy międzynarodowej, w celu stopniowego osiągnięcia pełnej realizacji praw, bez uszczerbku dla tych zobowiązań zawartych w niniejszej konwencji które, zgodnie z prawem międzynarodowym, mają skutek natychmiastowy.”

Konwencja zawiera przepisy  zakazujące dyskryminowania osób niepełnosprawnych; nakazujące tworzenie warunków korzystania z praw na zasadzie równości z innymi; nakazujące wprowadzenie rozwiązań specjalnie adresowanych do osób niepełnosprawnych, odpowiednio do rodzaju zagadnienia.

Polska ratyfikowała Konwencję z:

• oświadczeniem interpretacyjnym dotyczącym instytucji ubezwłasnowolnienia (art. 12)
• zastrzeżeniem dotyczącym zawierania małżeństw przez osoby, których niepełnosprawność wynika z choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego (art. 23 ust. 1 lit. a)
• zastrzeżeniem dotyczącym regulacji przerywania ciąży (art. 23 ust. 1 lit. b i 25 lit. b)

W obszarze kontroli wykonywania Konwencji i zmian instytucjonalnych Polska zobowiązana jest do utworzenia komórki w strukturach rządowych do spraw związanych z wdrożeniem Konwencji (art. 33); rządowego  mechanizmu koordynacyjnego oraz krajowego programu działania; niezależnego mechanizmu promowania, ochrony i monitorowania działań wdrożeniowych w zakresie Konwencji. Dodatkowo Konwencja stanowi o konieczności współpracy społeczeństwa obywatelskiego, a w szczególności organizacji osób niepełnosprawnych i ich samych w procesie monitorowania wdrażania Konwencji. Kontrola wykonywania na szczeblu międzynarodowym (art. 34-39) polega na tym, że państwa są zobowiązane do złożenia pierwszego sprawozdania w terminie dwóch lat od wejścia w życie Konwencji w danym kraju i do regularnego (co 4 lata) sporządzania sprawozdań z wykonywania konwencji, rozpatrywanych następnie przez Komitet do spraw osób niepełnosprawnych, złożony z niezależnych ekspertów.

 

 

 

 

Barbara Niemiec
Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej
Trener Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka
W opracowaniu wykorzystano informacje zawarte w materiałach z kursu HFPC „Weź kurs na wielokulturowość” oraz ze strony internetowej MRPiPS i MSZ.