Kalendarium historyczne

Źródło: „Powrót Pomorza w Granice Rzeczypospolitej. W setną rocznicę 1920 – 2020.” Cezary Obracht – Prondzyński, Krzysztof Korda

• 1772 – I rozbiór Polski – włączenie Prus Królewskich (poza Gdańskiem i Toruniem) do Królestwa Pruskiego

• 1793 – II rozbiór Polski – włączenie Gdańska i Torunia do Prus

• 1807 – oblężenie Gdańska przez wojska Napoleona; proklamowanie Wolnego Miasta

• 1815 – w wyniku kongresu wiedeńskiego włączenie całego historycznego Pomorza do państwa pruskiego (w jego granicach znajduje się do 1920 r.)

• 1824 – wprowadzenie bullą papieską „De salute animarum” reformy diecezjalnej – powstanie dużej diecezji chełmińskiej ze stolicą biskupią w Pelplinie, obejmującej prawie całe Pomorze Nadwiślańskie

• 1826–1827 – wyprawy badawcze na tereny kaszubskie w okolicach Słupska i Lęborka pastora gdańskiego Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza (1765–1855) – początek naukowych badań nad problematyką kaszubską

• 1831 – powstanie w gimnazjum w Chojnicach pierwszej nielegalnej (filomackiej) organizacji młodzieżowej – Polonia

• 1836 – powstanie Collegium Marianum w Pelplinie

• 1846 – nieudana próba wywołania polskiego powstania na Pomorzu przez Floriana Ceynowę (1817–1881); uwięziony i skazany na karę śmierci, został on uwolniony w wyniku rewolucji berlińskiej w marcu 1848 r.

• 1848 – Wiosna Ludów (1848–1849) – powstanie pierwszej masowej organizacji ogólnozaborowej, obejmującej także Prusy Zachodnie – Ligi Polskiej; ukazanie się w Chełmnie pierwszego numeru „Szkoły Narodowej” oraz rozpoczęcie działalności przez Towarzystwo Pomocy Naukowej dla Młodzieży Męskiej Prus Zachodnich (w 1870 r. powstanie analogicznej organizacji dla dziewcząt)

• 1856 – podróż badawcza na Kaszuby rosyjskiego uczonego Aleksandra Hilferdinga (1831–1872); publikacja wyników jego pracy w 1862 r. w Petersburgu

• 1861 – utworzenie Towarzystwa Agronomicznego w Brodnicy

• 1862 – powstanie towarzystw rolniczych: ziemi chełmińskiej (w Wąbrzeźnie), ziemi kaszubskiej (w Kościerzynie), ziemi południowo-pomorskiej (w Starogardzie); w tym samym roku utworzenie pierwszego na ziemiach polskich Kółka Rolniczego w Piasecznie oraz pierwszego w Prusach Zachodnich Towarzystwa Rzemieślniczego – w Golubiu

• 1863–1864 – wspieranie (przede wszystkim finansowe) przez Pomorzan powstania styczniowego; przedarcie się wielu młodych mieszkańców regionu przez granicę celem wzięcia udziału w walkach

• 1864 – utworzenie w Gniewie przez Juliana Kraziewicza (1829–1895) pierwszej w Prusach Zachodnich spółki kredytowej wspomagającej działalność towarzystw rolniczych

• 15 stycznia 1867 – pierwszy sejmik gospodarski w Toruniu, mający za zadanie koordynować i kontrolować działalność polskich organizacji

• 1867 – powstanie „Gazety Toruńskiej”

• 1868 – powstanie w Chełmnie pierwszego na Pomorzu Nadwiślańskim polskiego Towarzystwa Przemysłowego

• 1866–1868 – wydanie przez Floriana Ceynowę 13 numerów pierwszego pisma kaszubskiego „Skôrb Kaszébskosłovjnskjé

Mòvé”

• 1869 – założenie przez Ignacego Łyskowskiego (1820–1886) Towarzystwa Moralnych Interesów Ludności

Polskiej pod Panowaniem Pruskim; wydanie w Pelplinie pod red. ks. Szczepana Kellera (1827–1872) pierwszego numeru „Pielgrzyma”

• 1871–1878 – walka z Kościołem katolickim (Kulturkampf), która przyczyniła się do upowszechnienia polskiej świadomości narodowej na Pomorzu Nadwiślańskim, w tym wśród katolickich Kaszubów

• 1872 – powstanie w Poznaniu Towarzystwa Oświaty Ludowej (zlikwidowanego przez władze pruskie w 1878 r.)

• 1873 – powołanie Prowincjonalnego Komitetu Wyborczego na Prusy Zachodnie

• 1874 – utworzenie w Zblewie pierwszego na Pomorzu Towarzystwa Ludowego

• 1875 – powstanie Towarzystwa Naukowego w Toruniu

• 1876 – powstanie w Gdańsku Towarzystwa Ogniwo

• 1880 – utworzenie w Poznaniu – staraniem liderów zlikwidowanego Towarzystwa Oświaty Ludowej – Towarzystwa Czytelni Ludowych

• 1884 – utworzenie w Oliwie staraniem Antoniego Abrahama (1869–1923) i Józefa Czyżewskiego (1857– –1935) Towarzystwa Ludowego Jedność

• 1891 – wydanie pierwszego numeru „Gazety Gdańskiej”

• 1893 – wydanie w Krakowie Słownika języka pomorskiego, czyli kaszubskiego Stefana Ramułta – początek ostrych sporów o status mowy Kaszubów, a pośrednio także o ich tożsamość

• 1894 – rozpoczęcie przez Wiktora Kulerskiego (1865–1935) wydawania „Gazety Grudziądzkiej”

• 1901 – wielki proces filomatów pomorskich w Toruniu

• 1903 – powstanie Związku Katolicko-Polskich Towarzystw Ludowych; pierwszym jego patronem wybrano ks. Feliksa Thokarskiego (1850–1913) z Subków, po nim, od 1906 r., funkcję tę pełnił ks. Aleksander Kupczyński (1875–1941), proboszcz w Wielkim Garcu (od 1926 r. w Tczewie)

• 1905 – wydanie przez Aleksandra Majkowskiego (1876–1938) pierwszego numeru dodatku do „Gazety Gdańskiej” pt. „Drużba. Pismiono dlö polscich Kaszebów”

• 1906 – Izydor Gulgowski (1874–1925) założył pierwsze kaszubskie muzeum na wolnym powietrzu we Wdzydzach Kiszewskich

• 1907 – utworzenie w Kartuzach przez Izydora Gulgowskiego i Friedricha Lorentza (1870–1937) Verein für kaschubische Volkskunde; w Pelplinie założenie przez Jana Karnowskiego (1886–1939) Koła Kaszubologów

• 1908 – rozpoczęcie wydawania w Kościerzynie przez Aleksandra Majkowskiego – twórcę ruchu młodokaszubskiego – miesięcznika „Gryf”

• 1911 – wystawa ludoznawcza kaszubsko-pomorska w Kościerzynie

• 1912 – zjazd młodokaszubów w Gdańsku, powstanie w jego wyniku Towarzystwa Młodokaszubów

• 1913 – utworzenie w Sopocie Muzeum Kaszubsko-Pomorskiego

• 1914–1918 – Wielka Wojna (I wojna światowa)

• 8 stycznia 1918 r. – oświadczenie przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Woodrowa Wilsona w 14-punktowym planie pokojowym, że: Winno być utworzone niepodległe Państwo Polskie, które powinno objąć ziemie zamieszkałe przez ludność bezspornie polską, mieć zapewniony wolny i bezpieczny dostęp do morza. Jego niezawisłość polityczna, gospodarcza oraz całość terytorialna winna być zagwarantowana układem międzynarodowym

• 11 listopada 1918 – kapitulacja Niemiec, koniec I wojny światowej

• 12 listopada 1918 – oficjalne ogłoszenie przez nielegalny dotychczas Centralny Komitet Obywatelski w Poznaniu swojej działalności jako Naczelna Rada Ludowa (NRL) z trzyosobowym Komisariatem na czele; skład Komisariatu: ks. Stanisław Adamski (1875–1967), Wojciech Korfanty (1873–1939) i Adam Poszwiński (1881–1942)

• 14 listopada 1918 – odezwa Komisariatu NRL o zwołaniu Polskiego Sejmu Dzielnicowego

• 3–5 grudnia 1918 – obrady Polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu; wybór (5 grudnia) 80 członków NRL

• 6 grudnia 1918 – powołanie podczas posiedzenia NRL jej organu wykonawczego – Komisariatu NRL

• grudzień 1918 – utworzenie w Gdańsku Organizacji Wojskowej Pomorza na czele z Franciszkiem Kręckim (1883–1940)

• 27 grudnia 1918 – wybuch powstania wielkopolskiego

• 6 stycznia 1919 – w Czersku starcia Polaków z oddziałem Grenzschutzu (podobnych wydarzeń na całym Pomorzu w następnych miesiącach było znacznie więcej)

• 11 stycznia 1919 – wydanie przez Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej w Gdańsku odezwy wzywającej wszystkich Polaków do zachowania spokoju; odezwa była odpowiedzią na rozporządzenia władz niemieckich umożliwiające rewizje w domach w poszukiwaniu broni, zakazujące organizowania polskich zebrań i rozwiązujące niektóre – uznawane za wrogie wobec narodu i państwa niemieckiego – stowarzyszenia

• 11 stycznia 1919 – publikacja m.in. na łamach „Pielgrzyma” artykułów wzywających do bojkotu wyborów do niemieckiego Zgromadzenia Narodowego (odbyły się 16 stycznia) oraz do sejmu pruskiego, zaplanowanych na 26 stycznia

• 17 stycznia 1919 – wydanie przez rząd niemiecki w Berlinie rozporządzenia, na mocy którego rozwiązano wszystkie rady miejskie i wiejskie (nowe wybory do nich miały się odbyć do 2 marca 1919 r.)

• 18 stycznia 1919 – początek konferencji pokojowej w Paryżu; Polskę reprezentował Komitet Narodowy Polski z Ignacym Janem Paderewskim (1860–1941) i Romanem Dmowskim (1864–1939) na czele; głównym organem konferencji pokojowej była Rada Najwyższa Głównych Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych,

tworzona przez premierów Wielkiej Brytanii, Francji, Stanów Zjednoczonych, Włoch i Japonii

• 22 stycznia 1919 – powołanie przez Radę Najwyższą Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych Komisji Międzysojuszniczej dla Zbadania Spraw Polskich z zadaniem przekazywania przez nią informacji o sytuacji w Polsce

• od 13 lutego do 28 marca 1919 – wizyta w odradzającej się Polsce i na terenie zaboru pruskiego Komisji Międzysojuszniczej dla Zbadania Spraw Polskich (przewodniczącym delegacji był Joseph Noulens z Francji)

• 1 kwietnia 1919 – akceptacja przez premiera Wielkiej Brytanii i prezydenta USA ustanowienia Gdańska jako Wolnego Miasta z zachowaniem dla Polski szeregu uprawnień gospodarczych

• kwiecień 1919 – wyprawa (z ramienia Podkomisariatu NRL) delegacji Kaszubów do Paryża celem udowodnienia polskości Kaszub i prawa do nich Polski; w skład delegacji wchodzili: Antoni Abraham, Tomasz Rogala (1860–1951) i mecenas Mieczysław Marchlewski (1885–1956)

• 22 kwietnia 1919 – wprowadzenie stanu oblężenia w częściach powiatów chojnickiego, tucholskiego i świeckiego

• 24 kwietnia 1919 – w związku z wprowadzeniem stanu wyjątkowego powstanie specjalnego sądu wojennego

z siedzibą w Chojnicach

• 30 kwietnia 1919 – wydanie przez Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej w Gdańsku ostrzeżenia o agitatorach, którzy objeżdżają prowincję, żeby podburzać lud polski do zbrojnego porwania się w chwili ogłoszenia warunków pokoju

• 28 czerwca 1919 – podpisanie traktatu pokojowego w Paryżu (Wersal); obok przyznania Polsce części dawnych Prus Zachodnich wraz z dostępem do morza znalazła się w nim zapowiedź przeprowadzenia plebiscytów na Powiślu, Mazurach i Warmii oraz utworzenia Wolnego Miasta Gdańska

• 31 lipca 1919 – ratyfikowanie traktatu pokojowego z Niemcami przez Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej

• 1 sierpnia 1919 – podjęcie przez Sejm Ustawodawczy uchwały o likwidacji Naczelnej Rady Ludowej i jej Komisariatu oraz o zastąpieniu ich Ministerstwem byłej Dzielnicy Pruskiej (zaczęło działalność 17 sierpnia); ministrem został Władysław Seyda (1863–1939), a jego zastępcą Leon Janta-Połczyński (1867–1961)

• 7 sierpnia 1919 – reaktywowanie działalności Podkomisariatu Naczelnej Rady Ludowej

• 12 sierpnia 1919 – powstanie województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu

• 15 sierpnia 1919 – spotkanie w Grudziądzu przedstawicieli niemieckich rad ludowych i niemieckich partii politycznych Prus Zachodnich na temat przyszłości tego terytorium oraz zbliżających się zmian politycznych

• 15 października 1919 – Stefan Łaszewski (1862–1924) pierwszym wojewodą pomorskim

• 23 października 1919 – spotkanie delegacji ziemi kaszubskiej z Naczelnikiem Państwa Józefem Piłsudskim; przyjęcie przez J. Piłsudskiego godności szefa tworzonego Pułku Kaszubskiego

• 25 listopada 1919 – podpisanie polsko-niemieckiej umowy określającej zasady wycofywania się wojsk niemieckich i wkraczania polskich, a także procedurę przejmowania władzy cywilnej przez administrację polską

• 10 stycznia 1920 – wejście w życie – po ratyfikacji przez Niemcy – traktatu wersalskiego przywracającego Polsce dostęp do Bałtyku i prawo do Pomorza

• 13 stycznia 1920 – zjazd w Grudziądzu delegatów i prezesów powiatowych rad ludowych; podjęcie ustaleń dotyczących m.in. zasady publikacji i upowszechniania odezw i rozporządzeń nowych władz, funkcjonowania straży obywatelskich, sposobów przejmowania budynków, nominacji urzędników, a także – ceremonii powitania wojsk polskich.

• 17 stycznia 1920 – początek przejmowania Pomorza przez Wojsko Polskie; witani owacyjnie w wielu miejscowościach polscy żołnierze kolejno wkraczali do:

• 17 stycznia – Działdowa i Golubia
• 18 stycznia – Torunia, Brodnicy i Lidzbarka
• 19 stycznia – Lubawy
• 20 stycznia – Bydgoszczy, Fordonu i Wąbrzeźna
• 21 stycznia – Chełmży, Radzynia, Łasina i Nakła
• 22 stycznia – Chełmna, Koronowa, Mroczy, Wyrzyska
• 23 stycznia – Grudziądza, Więcborka, Sępólna
• 25 stycznia – Świecia, Nowego Miasta, Laskowic
• 26 stycznia – Nowego
• 27 stycznia – Skórcza i Gniewu
• 28 stycznia – Pelplina
• 29 stycznia – Starogardu i Tucholi
• 30 stycznia – Tczewa
• 31 stycznia – Chojnic i Kościerzyny
• 8 lutego – Kartuz i Sierakowic
• 9 lutego – Luzina, Jastarni i Helu
• 10 lutego – Wejherowa

• 2–4 lutego 1920 – dotarcie przez Wojsko Polskie do granicy polsko-niemieckiej na zachodzie

• 5 lutego 1920 – wycofanie się oddziałów niemieckich z Gdańska do Prus Wschodnich; obsadzenie miasta przez wojska angielskie

• 8 lutego 1920 – początek działalności Komisariatu Generalnego RP w Gdańsku z komisarzem Maciejem Biesiadeckim (1864–1935) na czele

• 10 lutego 1920 – podarowanie gen. Józefowi Hallerowi – podczas powitania na dworcu w Gdańsku delegacji udającej się na zaślubiny Polski z morzem – dwóch flizowanych złotem obrączek; w późniejszych godzinach zaślubiny Polski z morzem w Pucku

• 2 maja 1920 – wybór do Sejmu Rzeczypospolitej 20 posłów z województwa pomorskiego

• 6 maja 1920 – polecenie inż. Tadeuszowi Wendzie przez ministra spraw wojskowych wskazania miejsca pod budowę portu wojskowego; wybór padł na wioskę rybacką Gdynia

• 8 lipca 1920 – powołanie przez Sejm Komisji Pomorskiej na czele z ks. Feliksem Boltem (1864–1940) z zadaniem sprawdzenia sytuacji w regionie

• 11 lipca 1920 – plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach – przegrany przez Polskę

• 1 listopada 1920 – przyznanie przez Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów funduszy na budowę portu w Gdyni

• 15 listopada 1920 – oficjalne powstanie Wolnego Miasta Gdańsk