Świadectwa żarliwej wiary. Fenomen sztuki religijnej późnego średniowiecza w Niderlandach [TYDZIEŃ MEMLINGA]

 

Wystawa „Zamieszkać z Chrystusem i Marią” przybliży zwiedzającym fenomen sztuki religijnej późnego średniowiecza – twórczość powstałą poza liturgią i oficjalnym kultem, bez bezpośredniej kontroli Kościoła, zrodzoną z emocjonalnej potrzeby religijnej więzi.

Niderlandzki teolog XIV w. Geert Groote tak pisał o potrzebie otaczania się świętymi obrazami: „[…] wszystko zaś po to, by prowadzić rozmowę, szukać rady i zadawać pytania Jemu oraz świętym; by składać siebie Jemu i im w ofierze, jak to czynią posłuszni domowi słudzy; i byśmy wierni w tej służbie i posłuszeństwu, również [mogli] prosić o pomoc i wyzbyć się pragnień; zaiste zamieszkać w jednym domu z Chrystusem i Marią, pielgrzymować z pielgrzymami, płakać z płaczącymi, radować się z radującymi i cierpieć z cierpiącymi”.

 

Mistyczna pobożność

Sztuka dewocji osobistej (najszlachetniej rozumianej pobożności) była uzewnętrznieniem obyczajów, nurtów i praktyk religijnych, a jej fundamentem był XIV-wieczny nurt „devotio moderna”, w którym objawił się model życia wspólnotowego oraz indywidualnej pobożności o wyraźnym rysie mistycznym.

Na wystawie będzie można zobaczyć dzieła ukazujące macierzyństwo Marii oraz Pasję Chrystusa w intymnym, lecz dramatycznym i zacierającym dystans kadrze. Trzymane, wręcz tulone w rękach, oglądane twarzą w twarz, miały szczególny wymiar poznawczy – dawały wrażenie osobistego udziału w Męce, „pośredniczyły” w odpuszczeniu grzechów i zagwarantowaniu wstawiennictwa Marii.

Zaprezentowane zostaną dzieła mistrzów niderlandzkich schyłku gotyku i wczesnego renesansu, specjalizujących się w malarstwie na potrzeby osobistej dewocji, w tym m.in. prace z warsztatów: Mistrza Legendy św. Marii Magdaleny, Albrechta Boutsa, Joosa van Cleve oraz Quentina Massysa. Pochodzą one z polskich zbiorów państwowych, kościelnych i prywatnych.

 

Mistrz Legendy św. Marii Magdaleny „Madonna z Dzieciątkiem”. Fot. Muzeum Kolekcji Porczyńskich im. Jana Pawła II w Warszawie

 

Praktyki modlitewne

Mentalność religijną w Niderlandach w sposób szczególny kształtowały bogato iluminowane modlitewniki. Ich codzienna, pobożna lektura dawała dniom rytm, a modlącemu się – poczucie uświęcenia czasu i troski o pośmiertne losy duszy. Podstawową funkcją modlitewników było uświadomienie człowiekowi jego grzesznej natury. Praktyki modlitewne służyły jej przezwyciężeniu na drodze do zbawienia, pozwalały wiernym mentalnie pielgrzymować u boku Chrystusa.

Gdańska wystawa będzie nadzwyczajną okazją do obejrzenia większości niderlandzkich modlitewników ze zbiorów polskich, w tym przede wszystkim z Biblioteki Czartoryskich Muzeum Narodowego w Krakowie.

 

Religijna refleksja

Wczesne niderlandzkie metaloryty i miedzioryty dewocyjne funkcjonowały w sferze prywatnej i służyły religijnej refleksji. Często naklejano je na ściany, wklejano do kodeksów, a zwłaszcza do prywatnych modlitewników. Na wystawie zwracać będą uwagę unikatowe metaloryty, wklejki w inkunabułach ze zbiorów Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk oraz miedzioryty pasyjne Mistrza I.A.M. van Zwolle. Szczególnie cennym świadectwem mobilnej sztuki dewocji jest tapiseria ze Świętą Rodziną z początku XVI w., jedna z kilkunastu tego typu zachowanych na świecie.

W ramach wystawy po raz pierwszy zrekonstruowane zostanie wnętrze znane z niderlandzkiej ikonografii Zwiastowania, wypełnione oryginalnymi średniowiecznymi meblami, dewocjonaliami i przedmiotami codziennego użytku. W tej wyodrębnionej przestrzeni zwiedzający znajdą m.in. rzadkie w zbiorach polskich figurki dewocyjne z Mechelen.

Te i inne eksponaty, niegdyś świadectwa żarliwej wiary, dadzą widzom okazję do szczególnej refleksji nad fascynującym przejawem kultury religijnej, którym była sztuka dewocji osobistej w Niderlandach u schyłku gotyku i we wczesnym renesansie.

 

Geert Groote „Chrystus niosący krzyż” (modlitewnik). Fot. Biblioteka Narodowa w Warszawie

 

Zamieszkać z Chrystusem i Marią
Sztuka dewocji osobistej w Niderlandach w latach 1450-1530
Wystawa ze zbiorów polskich

• wernisaż: 30 listopada 2017 r., czwartek, godz. 18.00
• wystawa czynna: 1 grudnia 2017 r. – 28 lutego 2018 r.
• Muzeum Narodowe w Gdańsku
• Oddział Zielona Brama
• Długi Targ 24
• Gdańsk
• godziny otwarcia: wtorek-niedziela, godz. 10.00-17.00
• ceny biletów:
  normalny – 10 zł
  ulgowy – 6 zł
  dla uczniów i studentów do 26. roku życia – 1 zł

 

Patronat honorowy nad wystawą objęli: minister kultury i dziedzictwa narodowego Piotr Gliński, marszałek województwa pomorskiego Mieczysław Struk oraz prezydent Gdańska Paweł Adamowicz.

 

Zobacz: Tydzień Memlinga w Roku Memlinga